Хараал гэж байдаг зүйл үү? Энэ асуултанд үгүй, тийм гэж хариулсан шинжлэх ухааны шийдэл одоо хэр үгүй. Гэхдээ амьдрал дээр хараал шингэсэн хүн, хараал туссан амьтан зөндөө байдаг. 
Увс аймгийн Тэс сум сайн эрсээрээ улсад тэргүүлдэг. Ямартаа “Чингис хаан” хамтлагийн Д.Жаргалсайхан ээжийнхээ нутгийнханд зориулж шилийн сайн эр буюу малын хулгайчийг магтсан дуу дуулж UB palaсе-ийн их танхимыг “нурааж” байхав.
Тус нутагт Улаан Дэдээ гэж олноо авгайлуулдаг номч Балчиг хэмээх час улаан царай, тас хар сахалтай нэгэн хар лам нас дээр гартлаа амьдарсан гэдэг. Тэр лам нутгийнхаа олон хулгайчийн амь насыг Тувагийн бөө нараас хамгаалсаар гэрт орж гэгээнд мөргөдөггүй хулгайч нарын бурхан багш нь болж байжээ. 
Тус сумынхан ихэнх нь хулгайчаар мэргэшсэн, хэцүү чанга болсныгоо ”гайхал” хэмээн өргөмжилдөг байв. Тувад Урианхай Шөөмбөл гэж бөө шашны үйлийг хольж хэрэглэдэг баядын хулгайч нарын зүрхэнд шар ус хуруулсан хувилгаан лам тухайн үед байжээ. Балчиг, Шөөмбөл (Чоймбол ч юм уу даа) хоёр өөр өөрсдийнхөө хулгайч нарыг хамгаалж үзэлцсээр биеэр уулзаж үзээгүй мөртлөө номын хүчээр танил болсон юм гэдэг. Энэ яриа ихэд дэлгэрсэн үед гайхал Цээлэй гэх ч Шөөмбөлийн номын хүчийг үзье, тэр муу намайг хараагаад алж чадах юм уу даа гэж сонжиж аархахын завсар боджээ. Бодол нь толгойноос огт салахгүй хэд хоног явав. Тэгээд шийдэж хулгай хийхэд ямар бэлтгэл базаадаг вэ тэр бүхнээ сайтар базаагаад Тагнын уулс (Тувагийн нутаг) руу гарч өгчээ. Өөрийн танил Цэрэн-Оол хэмээх урианхай эрийнд хоног тааруулж ламтны гэр нутаг хаа болохыг асуухад 
Цэрэн-Оол: 
-Чи ямар тухай яваа юм? Манай Сарх (шар) гэлээ танай нутагт яваа. Тэр мөд ирэхгүй. Урагшаа Зүүнговь суманд хүрнэ байх шүү. Замаг ихтэй байлгүй гэжээ. Урианхай ламыг зарим сум нэгдэл, нам эвлэлийн дарга нар хил давуулан авч одоод ном судар уншуулдаг байсан аж. Тэр бол улаан коммунизмын үе бөгөөд хоёр улсын хилийг ах, дүү орны юм чинь гээд хил харуулгүй онгорхой орхичихдог байжээ. Гайхал Цээлэй Цэрэн-Оолоос ламын гэр, малыг заалгаж үг алдуулж аваад морджээ. Үүр хаяарахаас өмнөхөн ламын гадаа очвол авто -худалдаа(Социализмын үед ингэж явуулын наймаагаар бараа хангадаг байжээ) ирээд хонож байгаа бололтой гэнэ. Амьд амьтангүй юм шиг нам жим ажээ. Цээлэй адууны шургаагин хашааны хаалгыг дэлгэж бүх адууг хөөн гарган туун оджээ. Үүр хаяарч айл гэрийн хоорондох зайд харж болохоор болсон үед Цээлэй хил давж Тэсийн голын урд талд гарчихсан байв. Битүү шугуйд адуугаа гаргачихаад нар тусахаас өмнө амжиж гэртээ ирвэл гэрийнх нь хаалга дэлгээстэй, лаа асаачихсан эхнэр нь уйлж суув. Шөнө дүл ганц банди нь хучлага хөнжлөө базаж, урж зулгаасаар өндийн элдэв зүйл ярьж нойрмоглож байгаад тэр чигээрээ гулдайгаад амьсгал авч буй эсэх нь мэдэгдэхгүй болчихсон гэв. Гайхал Цээлэй гайхах юу байх билээ. Яаран гарч Балчиг ламынх руу хар хурдаараа давхиж очжээ. Ламтан өглөөний уншлагаа уншиж суув. 
Цээлэйгийн үгийг сонсоод шоо хаянгаа:
 -Чи яаж байгаа юм? Урианхай Шөөмбөлийн уурыг хүргэж дээ, чи гэв. Цээлэй ямар ч үнээр хамаагүй ганц хүүгийн минь амийг аварч өгөөч гэж уйлж гуйж, мөргөж мөлхсөөр байв. Аргаа барсан хулгайчийн гуйлтад автсан Балчиг өвгөн түүнийг дагаж гэрт нь иржээ. Гэрт оронгоо тэр баруун талын орны толгой тушаа ирэнгүүт хойшоо харж завилан суугаад өврөө уудлан хөөргөө гаргаж орны толгойтой мэнд усаа мэдэлцэж байгаа юм шиг хөдөлгөөн хийж, ярьж байгаа байдал гаргав. Гэрт байсан хүмүүс ламтныг яаж байгаа юм бол гэж гайхан хэсэг хугацаанд тэд ухаангүй байгаа хүүхдээ мартаж орхижээ. Гэтэл гэнэт: 
-Аав аа гэж шаардангуй орилох дуу гарахад харвал хүү орон дээрээ босоод суучихсан байжээ. 
Балчиг ламтан хөлсөө арчингаа урагш харж суугаад Цээлэйд хандаж:
-Чи хөө, Шөөмбөлийн адууг хурдан хүргэж өг. Цаадахыг чинь арай гэж явууллаа шүү гэжээ. Давилуун хулгайч Цээлэй чацгаа савиртал айж, шугуйд хашсан адуугаа хөөсөөр Шөөмбөл ламтны гэрийн бараа харагдахад л ухаан орж буцсан гэдэг. Тэр түүнээс хойш хулгай хийгээгүй юм гэнэ лээ. Харин Балчиг ламтны үгэнд оролгүй дахиж хулгай хийсэн хар Цэрэн дөч гаруй насандаа хэвтэрт орж, хоол унднаас гаран байсхийгээд л дээлээ нөмрөөд гэрийнхээ хажуугийн жалга руу гэлдэрч явах нь харагддаг байж. Урианхай бөөгийн хараал туссан юм гэж хүмүүс ярилцана. Гэдэс нь тогоо шиг томроод үнэндээ доошоогоо юу ч гарахгүй боловч чацга алдах гэж жалга руу гүйсээр таван жил тарчилж байгаад тэр үхжээ. 
Өвчнийг нь шинжлэх ухаанд хорт хавдар гэх боловч учир шалтгааныг нь цэцэрлэгийн хүүхэд хуурч байгаа юм шиг тайлбарладаг аж. Удалгүй жил гаруйхны дараанаас хар Цэрэн хөрзөн гаргаж байсан хүмүүс дээр ирж хүйтэн цай гуйж гэнээ. Хөдөөгийн замд явж байсан нэгний өмнө мотоцикльтой ирж зогсоод “Маневлийг минь өг” гэж нэхэж гэнэ. Хар Цэрэн чөтгөр болжээ гэсэн яриа олны дунд оволзож байгаад чимээ алдарсан. Түүнийг ах, дүү нар нь олон лам залж, ном уншуулж, догжуур залж, ерөөл авахуулж байж сүнсийг нь амраасан гэж нутгийн учир мэдэх хүмүүс ярьдаг юм гэж нэгэн танил минь ярив.
“Юм гэдэг үнэхээр сонин юм даа” гэдэг дээр бид хоёр санал нэгдэж билээ. 
Эх сурвалж www.wikimon.mn